PROF. DR. TAYFUN DOĞAN
Üsküdar Üniversitesi Dekan Yardımcısı

Umut… Ne çok anlam yük­lediğimiz bir kavram. Ye­rine göre bir varoluşsal enerji kaynağı, manevi bir cesaret, güçlü bir niyetlenme, insan ça­basının ayrılmaz teşvikçisi, aktif bir adanmışlık, hayata bağlanma sebebi, çaresizin oksijeni, müm­küne duyulan tutku, ulaşma dü­şüncesinin eşlik ettiği bir iştah ve daha fazlası… Öte yandan en bü­yük hayal kırıklıklarının da nede­ni, yerine göre mutluluğu gelece­ğe saklama sebebi, acıyı uzatan işkenceci, fakirin ekmeği, karan­lık ve sonu bilinmeyen bir tünel­de yürümeye devam etme nedeni, daha fazla eziyet çeksin diye kur­banının başının üstünden bir ko­va su döken işkenceci… Kısacası, varlığı bir dert yokluğu yara diye­bileceğimiz bir kavram.

Son yıllarda umut konusu, özel­likle pozitif psikoloji yaklaşımı­nın sahneye çıkmasıyla birlikte, her zamankinden daha fazla bir şekilde bilimsel araştırmaların temel materyali haline gelmiş­tir. Bugün umutla ilgili binler­ce araştırma yapılmakta ve kav­ram her yönüyle incelenmektedir. Söz konusu bu araştırmalar umu­dun neden önemli ve sahip olma­ya değer olduğunu göstermekte­dir. Kısaca ifade etmek gerekir­se, umut hem mutluluğu hem de psikolojik sağlamlığı artıran güç­lü bir belirleyicidir. Umutlu ol­mak; neşe, sevinç, cesaret ve öz­güven gibi diğer olumlu duyguları beraberinde getirirken, olumsuz duyguların da etkisini azaltmak­tadır. Yine umudun öğrencilerde akademik başarıyı desteklerken, iş yaşamında üretkenliği ve yara­tıcılığı artırdığı da bilinmektedir. Ruh sağlığı açısından ise depres­yon ve kaygı düzeylerini azalta­rak kişiyi daha dirençli kılar; in­tihara karşı ise koruyucu bir etki sunar. Üstelik umudun yararları sadece ruh sağlığıyla sınırlı değil­dir. Fiziksel sağlığa da olumlu kat­kılar sunar. Bilimsel çalışmalar, umutlu bireylerin ortalama ya­şam sürelerinin daha uzun oldu­ğunu, bağışıklık sistemlerinin da­ha güçlü olduğunu ve kronik has­talık görülme oranlarının daha düşük olduğunu göstermektedir. Bu durum, umutlu kişilerin sağ­lıklı yaşam tarzını sürdürmedeki istikrarlı tutumlarıyla açıklana­bilir. Gelecekte olumlu sonuçlar elde edeceklerine dair besledik­leri güçlü inanç, onları sağlıklı se­çimler yapma konusunda sürekli motive edebilmektedir. Umudun sosyal faydalarını da es geçmemek gerekir. Umut ortak arar, bulaşıcı­dır ve paylaştıkça çoğalır. Umut­lu bir insan çevresi için bir arma­ğandır. Umut dolu bir anne-baba, öğretmen, eş, arkadaş ya da iş ar­kadaşıyla yaşamak, şükran duyu­lacak bir ayrıcalıktır. Umutsuzluk ise bizi kötürüm bırakır, kolumu­zu kanadımızı kırar. Adem Yavuz umutsuzluğu, “kişinin kendisi­ni hayata bağlayan her şeye karşı inancını yitirmesi” olarak tanım­lamaktadır. Böylesi umutsuz bir yaşam da hepimiz için taşınması zor ve ağır bir yüktür. Umutsuz­luğun bedeli çok ağırdır. Umutsuz birey yaşam sevincini, işini, iliş­kisini kısacası her şeyini kaybe­der. Umutsuzluk, insanın ener­jisini, direncini azaltır ve teslim olma isteğini yoğunlaştırır. Çün­kü zaten her şey kötü sonuçlana­caksa çabalamanın da bir anlamı yoktur. Umut ise bize hayat verir, enerji verir, direnç sağlar, yerine göre yaralarımızı iyileştirir, bizi kanatlandırır ya da gerektiğinde teselli eder.

Peki ama nasıl bir umut?

Umut yalnızca bir duygu değil aynı zamanda bir düşünce biçi­mi, karakter özelliği, inanç ve bir mental beceridir. Bir beceri ol­ması hasebiyle de umut, öğrenile­bilir, öğretilebilir ve geliştirilebi­lir bir özelliktir. Umut konusun­daki öncü çalışmalarıyla bilinen Rick Snyder’a göre umut, arzu et­tiklerimize ulaşabilmek için yol­lar arama ve bu yolları bulduktan sonra sonuna kadar yürüyebile­cek motivasyonu gösterebilmek­tir. Rick Miller ise umudu, zihnen geleceğinizi ziyaret etme ve ar­dından da bugüne dönüp kendi­nizi yolculuğa hazırlama becerisi olarak tanımlamıştır. Yine Chan Hellman’a göre umut, “geleceğim bugünden daha iyi olacak ve ben bunu gerçekleştirebilecek güce sahibim” diye düşünmektir. Dik­kat edilirse bu tanımların hiçbi­rinde dışsal koşullar istedikle­rimizi gerçekleştirsin diye pasif bir bekleyiş söz konusu değildir. Bu tür edilgen bir umut eksik­tir, yetersizdir ve sadece arzu et­mekten, dilemekten ve temenni etmekten ibarettir. Oysaki aktif umut da bireyin sürece etkin ola­rak katılması söz konusudur. Ak­tif umut, yalnızca geleceğim bu­günden daha iyi olacak düşüncesi değil, yarınımı bugünden daha iyi yapabilirim inancı içinde olmak­tır. Geleceğinin şu anki çabala­rının sayesinde güzelleşeceğine inanmaktır. Umut, içinde bulu­nulan koşullardan ve imkanlar­dan çok bir zihniyet meselesidir ve bir tutumdur.

Umutlu insanlar nasıl düşünürler?

Hayatta bazı insanlar daha mutlu, daha sağlıklı, daha başa­rılı ya da daha umutludur. Pozi­tif psikoloji, bu insanların nasıl daha iyi olduklarını anlamak ve açıklamak amacıyla araştırma­lar yapar. Robert Kiyosaki, “Hiç gitmediğiniz bir yere gidecek­seniz yapacağınız en iyi şey, da­ha önceden oraya gitmiş birisini bulmaktır” der. Pozitif psikolo­ji alanında çalışan bilim insan­ları da bu düşünceyle hareket etmiş ve umutlu insanların na­sıl düşündüklerini araştırmış­lar. Bu alanda önemli çalışmaları olan Shane Lopez’e göre umut­lu insanlar, geleceklerinin daha iyi olacağına inanmakta, bunu gerçekleştirebilecek güce sahip olduklarını düşünmekte, amaç­larına ulaşabilmek için pek çok yol olduğunu bilmekte ve bu yol­larda da engellerle karşılaşacak­larını da öngörmektedirler. Yi­ne umutlu insanlar, başkalarının duvarlar gördüğü yerde, yollar görürler. İmkânsız gibi görünse de umutlu bireyler ellerinden ge­lenin en iyisini yapmaya çalışır­lar. Rick Snyder’a göre de umutlu olan kişilerin; kendilerini motive edebilme, hedefe ulaşma konu­sunda yeterli becerilere sahip ol­duklarını düşünme, köşeye sıkış­tıklarında kendilerini “daha iyi günlerin geleceği” tesellisiyle ya­tıştırabilme, hedeflerine ulaşmak için değişik yollar bulma esnek­liğini gösterebilme, imkansızlığı gördüğünde hedef değiştirebil­me ve zor bir işi küçük baş edilebi­lir parçalara bölebilme gibi ortak özellikleri bulunmaktadır.

Gerçekçi olmayan umut

Umudun karanlık bir tarafı da var mıdır? Mark Manson, nasıl ki güvenmenin ve aşkın sağlıklı ve zararlı formları varsa umudun da olumlu ve olumsuz formları var­dır demektedir. Eğer umut, bugü­nü yaşamamızın önüne geçiyor­sa, mutluluğu geleceğe erteleme­mize neden oluyorsa, bu zararlı bir umut olabilir. Yine hırsın eş­lik ettiği bir umut sıkıntı yara­tabilir. Bunların dışında litera­türde “gerçekçi olmayan umut” olarak ifade edilen bir kavram bulunmaktadır. Rick Snyder bu­nu, “kişinin beklentileri gerçekçi değilse, hedefleri uygun ve ulaşı­labilir değilse ve arzu edilen he­deflere ulaşmak için kullanılan yöntem ve stratejiler zayıfsa sa­hip olunan umut gerçekçi olma­yan bir umuttur” diye anlatmak­tadır. Kısacası umut etmeliyiz ancak akıllıca ve titizlikle umut etmeliyiz.

Umut konusu çok derin ve geniş kapsamlı bir konudur. Bu konuda yazmaya devam edeceğim. Ancak şimdilik İlhan Berk’in dizeleriyle bitirelim:

“Bu yükün altında öleceksin de­dim hamala.

Ölüm kolay, sen umuttan haber ver bana dedi ve ekledi.

Umut varsa dünyayı vur sırtıma.”