İhracat odaklı dönüşümü yeniden şekillendiriyor

Hüseyin VATANSEVER

Ülkenin siyasi sınırları içinde olan serbest bölgeler, güm­rük bölgesinin dışında kalıyor. Ülkede geçerli ticari, mal ve ik­tisadi alanlara ilişkin hukuki ve idari düzenlemelerin uygulan­madığı veya kısmen uygulandı­ğı bu bölgelerde, endüstriyel ve ticari faaliyetler için daha geniş teşvikler tanınıyor. Bununla bir­likte serbest bölgelerin fiziki ola­rak ülkenin diğer kısımlarından ayrıldığını söylemek mümkün.

Başlıca kuruluş amacı ihracata yönelik yatırım ve üretimi teşvik etmek olan serbest bölgelerden, doğrudan yabancı yatırımları ve teknoloji girişini hızlandırması beklenir. Ayrıca işletmeleri ihra­cata yönlendirmekte etkili olan serbest bölgeler, uluslararası ti­careti geliştirmeye destek katkı sağlar. Üretimde teknoloji kulla­nımını da üst seviyeye taşıyabilen serbest bölgeler, ayrıca nitelikli iş gücü atışını pekiştirir.

Türkiye’de Serbest Bölge Mo­deli, ihracata dayalı yatırım ve üretimi teşvik etmek amacıy­la 1987 yılından bu yana faali­yet gösteriyor. Türkiye’de yak­laşık 40 yıllık geçmişi bulunan serbest bölgeler, dış ticaretin ar­tışına ve ihracatın ilerlemesi­ne katkı sağlamakla birlikte ül­ke genelinde 19 adet faal serbest bölge bulunuyor.

Akdeniz kıyı­sında Mersin, Antalya ve Ada­na-Yumurtalık Serbest Bölgele­ri; Ege Bölgesinde Ege (İzmir), Denizli, İzmir ve Batı Anado­lu Serbest Bölgeleri; Marmara Bölgesinde İstanbul İhtisas, İs­tanbul Endüstri ve Ticaret, İs­tanbul Trakya, Avrupa, Kocaeli, Tübitak-Mam Teknoloji ve Bur­sa Serbest Bölgeleri bulunuyor. Bununla birlikte Karadeniz kı­yısında Trabzon, Rize ve Sam­sun Serbest Bölgeleri; Güneydo­ğu Anadolu Bölgesinde Gazian­tep Serbest Bölgesi; İç Anadolu Bölgesinde Kayseri Serbest Böl­gesi faaliyet gösteriyor.

3 bine yakın firma serbest bölgelerde faaliyet gösteriyor

“Serbest Bölgeler Kanunu”nun 1985 yılında yürürlüğe girmesi ile Türkiye’de serbest bölge mo­delinin hayata geçmesi ile eş za­manlı olarak ülke ihracatı da ge­lişti. Serbest bölgelerin 2000’li yıllarda popülerlik kazanmasıy­la sayıları 21’e kadar ulaştı. Her şehir en az bir serbest bölgeye sa­hip olmayı arzulasa da ekonomik gerçeklere dayanmayan talep ve girişimlerin sonuç vermediği de görüldü. Ticaret Bakanlığı veri­lerine göre 2024 yılı itibarıyla 2 bin 970 adet firma serbest böl­gelerde faaliyet gösteriyor.

Bu firmaların 2 bin 222 adedi yerli iken, yabancı firma sayısı ise 748 adet olarak belirtiliyor. Firmala­rın toplamı değerlendirildiğinde faaliyet konularının 2024 yılın­da bin 291 firmanın üretim, 998 firmanın alım-satım olduğu be­lirtiliyor. Ayrıca 681 firmanın da diğer faaliyet konuları ile iştigal ettiği görülüyor.

Yılın ilk yarısında 6.1 milyar dolar ihracat kaydedildi

Serbest bölgelerde ticaret akı­şı yurt içinden serbest bölgelere, serbest bölgelerden yurt dışına, yurt dışından serbest bölgelere ve serbest bölgelerden yurt içine olmak üzere dört yönde gerçek­leşiyor. Bu bakımdan ele alındı­ğında 2024 yılı ticari akışlar de­ğerlendirmelerinde yüzde 43.3 pay ile ilk olarak serbest bölge­lerden yurt dışına akış gerçekle­şiyor. 2024 itibarıyla serbest böl­gelerden yurt dışına 11.99 milyar dolarında akış gerçekleşti.

İkinci sırada yüzde 28.5 pay ve 7.9 mil­yar dolar tutar ile yurt dışından serbest bölgelere akış gerçek­leştiği görülüyor. Serbest bölge­lerden yurt içine akış ise toplam ticari akışta yüzde 15.1 paya sa­hip ve 4.17 milyar dolar tutar ile üçüncü sırada yer alıyor. Ticari akışta son sırayı yüzde 13.1 pay ve 3.61 milyar dolar tutar ile yurt içinden serbest bölgelere olan ti­cari akış alıyor. Bütün bu verilere bakıldığında Türkiye’de serbest bölgelerde ticaret akışının yarı­sına yakının yurt dışına olduğu görülüyor.

Serbest bölgelerde toplam tica­ret hacmi 2024 yılında 27. 69 mil­yar dolar olarak kayıtlara geçti. Serbest bölgedelerde 2024 yılın­da 12 milyar dolar ihracat yapı­larak 4.1 milyar dolar dış ticaret fazlası elde edildi. Türkiye’de ha­len faaliyette olan 19 serbest böl­gede 93 bin kişiye istihdam sağla­nırken, 2025 yılının ilk yarısında 13.82 milyar dolar ticaret hacmi­ne ulaşıldı ve 6.1 milyar dolar ih­racat gerçekleşti.

Orta-ileri ve yüksek teknoloji üretimi destekliyor

İhracatın ithalatı karşılama oranının yüzde 152’ye ulaştığı serbest bölgeler, Türkiye’nin uluslararası ticaretteki rekabetçi gücünü destekliyor. Bununla birlikte günümüze kadar dış ticaretin gelişmesine katkı vermesi beklenen serbest bölgeler, değişen rekabet koşulları ve gelişen teknoloji ile yüksek teknoloji odaklı üretim ve istihdamın gelişimini destekliyor. Serbest bölgelerde orta-ileri teknoloji mallarının ihracattaki payı yüzde 47.7’ye ve yüksek teknoloji sınıflarına giren malların ihracattaki payı yüzde 8.3’e ulaştı. 2023 yılında orta-ileri teknoloji ve yüksek teknoloji malların yüzde 52.37 olan toplam payı, 2024 yılında yüzde 56’ya yükseldi.