Kripto para bir saadet zinciri mi?
UĞUR GÜNDÜZ / Ekonomist - Bankacı
Son günlerde bitcoin rekorları gündeme oturdu. Bir süre 40-50 bin dolar bandında giden varlığın değeri, Trump sonrası 100 bin dolara, şimdilerde ise 150 bin dolara yaklaştı. Arkasında para otoritesinin gücü olmayan, daha yeni yeni ülke bazında regule edilmeye çalışılan bir değere nasıl güvenilebilir? En önemlisi neden güvenilir?
Önce işin teknik yönüne bakalım. Kripto para nedir ve nasıl üretilir?
Kripto para, dijital veya sanal bir para birimidir. Geleneksel paraların aksine, merkezi bir otoriteye (devlet veya banka gibi) bağlı değildir. İşlemlerin güvenliğini sağlamak için kriptografi (şifreleme bilimi) teknolojisini kullanır.
Kripto paraların temelinde blok zinciri (blockchain) adı verilen dağıtık bir defter teknolojisi yatar. Bu blok zinciri, tüm işlemlerin şifrelenerek ve değişmez bir şekilde kaydedildiği, birbirine bağlı bloklardan oluşan bir veri tabanıdır. Herkes tarafından görülebilir ancak değiştirilemez.
Kripto para üretimi genellikle madencilik (mining) adı verilen bir süreçle gerçekleşir. Madenciler, özel donanımlara (güçlü bilgisayarlar) sahip olarak, blok zincirindeki karmaşık matematiksel problemleri çözmeye çalışırlar. Bu problemleri ilk çözen madenci, yeni bir blok oluşturma ve bu bloku blok zincirine ekleme hakkını kazanır. Bu işlem, ağın güvenliğini sağlamanın yanı sıra yeni kripto paraların dolaşıma girmesini de sağlar.
Bu paralar ani değer düşüklüğü yaşar mı?
Karşılığında doğrudan bir emtia (altın, gümüş gibi fiziksel bir varlık) bulunmayan kripto paraların ani değer düşüşleri yaşama potansiyeli oldukça yüksektir.
Arz-talep dengesi: Kripto paraların değeri, tıpkı diğer finansal varlıklar gibi, tamamen arz ve talebe göre belirlenir. Talep arttığında fiyat yükselir, talep düştüğünde ise fiyat düşer. Piyasaya yeni girişler, büyük yatırımcıların (balinaların) alım-satım hareketleri bu dengeyi ciddi şekilde etkileyebilir.
Dogecoin, 8 Mayıs 2021'de tüm zamanların en yüksek seviyesi olan yaklaşık 0.73 dolara ulaşarak zirve yaptı. Ancak bu yükselişin ardından, özellikle Elon Musk'ın Saturday Night Live (SNL) programında Dogecoin'i bir ‘aldatmaca’ (hustle) olarak nitelendirmesiyle fiyatında hızlı bir düşüş yaşandı. Bu düşüş, meme coin'lerin spekülatif doğasını ve ünlülerin etkisinin volatilitesini gözler önüne serdi.
Regülasyon belirsizliği: Kripto paralar, çoğu ülkede henüz tam olarak düzenlenmemiştir. Hükümetlerin veya düzenleyici kurumların alacağı olumsuz kararlar, yasaklar veya kısıtlamalar piyasada paniğe yol açarak ani düşüşlere neden olabilir.
Kripto paraların hukuki düzenlemeleri ülkeden ülkeye büyük farklılıklar gösteriyor. Bazı ülkeler kripto paraları tamamen yasaklarken, bazıları düzenleyici bir çerçeve oluşturmaya çalışıyor. Hatta bazıları ise yasal ödeme aracı olarak kabul ediyor.
Amerika Birleşik Devletleri, Avrupa Birliği, Japonya, Singapur, İsviçre, Kanada, Birleşik Krallık, Almanya gibi ülkeler bazı hukuki düzenlemeler ile bir çerçeve oluştururken, El Salvador ve Orta Afrika Cumhuriyeti Bitcoin'i yasal para birimi olarak ilan etti.
Bunun yanında Çin, Mısır, Katar, Bangladeş, Irak, Cezayir, Fas, Kongo DC, Burundi gibi ülkelerin birçoğu kripto para işlemlerini ya tamamen yasakladı ya da ciddi kısıtlamalar getirdiler.
Ülkemizde ise kripto paraların ödeme aracı olarak kullanılmasını yasaklayan bir yönetmelik yayınladı. Ancak madencilik veya borsalar aracılığıyla kripto para edinilmesi şu an için yasak değil. Son dönemde kripto varlık hizmet sağlayıcılarının lisanslama ve denetimini içeren yeni bir yasal çerçeve de oluşturuldu.
Geleceğe dair genel eğilim ise tamamen yasaklamak yerine, sektörü düzenleyerek denetim altına alma şeklinde görünüyor.
Küresel ekonomik/siyasal durum: Ülkeler arası siyasi gerilimler, geleneksel finans piyasalarındaki (borsalar, döviz piyasaları) dalgalanmalar, kripto para piyasasını da etkileyebilir. Özellikle büyük ekonomik krizler veya faiz artırımları gibi durumlar, yatırımcıların daha riskli varlıklardan kaçmasına neden olabilir.
Vergisel boyut: Türkiye'de kripto para değer artış kazançlarının vergilendirilmesi konusunda henüz net ve doğrudan bir yasal düzenleme bulunmamaktadır. Ancak bu durum, kripto paralardan elde edilen tüm gelirlerin tamamen vergisiz olduğu anlamına gelmez.
Mevcut mevzuat ve Gelir İdaresi Başkanlığı'nın (GİB) genel yaklaşımları doğrultusunda bazı yorumlar ve beklentiler bulunmaktadır.
GİB, kripto paraları genellikle ‘gayri maddi hak’ veya ‘menkul kıymet benzeri’ bir varlık olarak değerlendirse de bu yorum, uygulamada belirsizliklere yol açmaktadır.
Kripto para alım-satım işlemleri şu an için Katma Değer Vergisi'ne (KDV) tabi değildir.
Ancak bireysel yatırımcıların kripto alım-satım kazançlarına, belirli bir tutarı aşması durumunda gelir vergisi stopajı veya beyanname yükümlülüğü getirilmesi gündemdedir. Örneğin, yıllık 150 bin TL üzeri kripto kârı elde eden bireyler için yüzde 15-35 arası kademeli gelir vergisi uygulanması konuşulmaktadır.
Eğer kripto para işlemleri sürekli ve ticari bir faaliyet olarak değerlendirilirse, bu kazançlar ticari kazanç kapsamında vergilendirilebilir. Ancak tek seferlik veya nadiren yapılan işlemler ‘arızi kazanç’ olarak değerlendirilebilir ve belirli bir istisna sınırını aşarsa gelir vergisine tabi olabilir.
Şu an için Türkiye'de bireysel yatırımcıların kripto para değer artış kazançları için doğrudan bir vergi uygulaması bulunmamaktadır. Ancak gelecekte bu alanda yasal düzenlemelerin yapılması ve vergilendirmenin netleşmesi beklenmektedir. Özellikle ticari nitelik taşıyan ve yüksek hacimli işlemlerin vergilendirilmesi yönünde adımlar atılması muhtemeldir.
Kripto para yatırımı yaparken, gelecekteki vergi yükümlülükleri ve mevzuat değişiklikleri konusunda güncel bilgilere sahip olmak için resmi kaynakları takip etmeniz ve gerektiğinde bir mali müşavir veya avukattan danışmanlık almanız önemlidir.
Hack’lenme ve güvenlik açıkları: Kripto para borsalarının veya cüzdanlarının hack’lenmesi, büyük miktarda kripto paranın çalınması gibi güvenlik açıkları, yatırımcı güvenini sarsarak fiyatlarda keskin düşüşlere yol açabilir.
Spekülasyon: Kripto para piyasaları, yüksek spekülasyon içerir. Özellikle kısa vadeli yatırımcıların hızlı kazanç beklentisiyle yaptığı alım-satımlar, fiyatlarda aşırı oynaklığa neden olabilir.
Sosyal medya ve haber akışı: Sosyal medyada yayılan FUD (Korku, Belirsizlik, Şüphe) veya FOMO (Kaçırma Korkusu) gibi duygusal tepkiler, piyasada hızlı hareketlenmelere ve ani düşüşlere zemin hazırlayabilir.
Saadet zinciri ile kripto para alımı farklı yapılar
Saadet zinciri (Ponzi şeması) ve kripto para alımı, yatırım potansiyeli ve riskleri açısından tamamen farklı yapılardır. Saadet zinciri, yeni katılımcılardan toplanan paralarla önceki katılımcılara ödeme yapılan, sürdürülemez bir dolandırıcılık sistemidir. Temel özellikleri şunlardır:
Sürdürülemez model: Sistem, sürekli yeni üye katılımı ve taze nakit girişi olmadan ayakta kalamaz. Yeni para akışı durduğunda sistem çöker.
Gerçek bir üretim/hizmet yok: Genellikle gerçek bir ürün veya hizmet üretimi, ticareti veya yatırımı yoktur. Vaat edilen yüksek getiriler, tamamen yeni üyelerin paralarıyla sağlanır.
Merkezi ve kontrollü: Şemayı başlatan bir kişi veya grup tarafından merkezi olarak kontrol edilir.
Şeffaf değil: İşleyişi şeffaf değildir, yatırımcılara gerçekte ne olduğu hakkında bilgi verilmez.
Yasal değil: Çoğu ülkede yasa dışıdır ve dolandırıcılık olarak kabul edilir.
Kripto para alımı ise blok zinciri teknolojisi üzerine kurulu dijital varlıkların satın alınmasıdır. Güvenilirliği ise aşağıdaki faktörlere bağlıdır:
Teknoloji odaklı: Kripto paralar, blok zinciri gibi şeffaf ve güvenli bir teknolojiye dayanır. İşlemlerin kayıtları herkes tarafından incelenebilir.
Değer mekanizması: Değeri, arz ve talep, benimsenme oranı, projenin teknolojisi, kullanım alanı ve piyasa duyarlılığı gibi faktörlere göre belirlenir. Yeni yatırımcı girişi fiyatı etkileyebilir ancak bu, bir saadet zinciri gibi tek başına hayatta kalma mekanizması değildir.
Merkeziyetsizlik: Çoğu kripto para projesi merkeziyetsiz bir yapıya sahiptir, yani tek bir kişi veya grup tarafından kontrol edilmez. Bu, manipülasyon riskini azaltır (ancak tamamen ortadan kaldırmaz).
Volatilite: Fiyatları oldukça değişkendir ve ani yükselişler veya düşüşler yaşanabilir. Bu, hem yüksek kazanç hem de yüksek kayıp riski taşır
Yasal durum: Bazı ülkelerde regüle edilmiş, bazılarında ise henüz tam olarak düzenlenmemiştir. Ancak saadet zinciri gibi doğası gereği dolandırıcılık değildir
Kapsamlı araştırma yapın
Kripto paralar riskli yatırım araçları olsa da altında blok zinciri gibi gerçek bir teknoloji ve kullanım alanları olan varlıklardır. Ancak kripto para dünyasında da saadet zinciri benzeri dolandırıcılık projeleri (Ponzi veya piramit şemalarını kullanan sahte kripto projeleri) bulunabilmektedir.
Bu nedenle kripto para yatırımı yapmadan önce kapsamlı araştırma yapmak ve projenin gerçek bir değeri olup olmadığını anlamak hayati önem taşır.
Kripto para yatırımı düşünüyorsanız, yüksek volatilitenin ve potansiyel risklerin farkında olmanız önemlidir. Yatırım yapmadan önce detaylı araştırma yapmanızı ve risk toleransınızı (kabul edilebilir kayıp) göz önünde bulundurmanızı öneririm.
Kripto para ile dijital para aynı şey mi, farkları nedir?
Hayır, kripto para ve dijital para terimleri aynı şeyi ifade etmez, ancak birbiriyle ilişkilidir. Dijital para, kripto parayı da kapsayan daha geniş bir kavramdır.
Dijital para (Elektronik para): Fiziksel bir karşılığı olmayan ve yalnızca elektronik ortamda var olan tüm para birimlerini kapsar. Banka hesabınızdaki paralar, kredi kartı ödemeleri, online cüzdanlardaki bakiyeler dijital paradır. Dijital paralar genellikle merkezi bir otorite (bankalar, merkez bankaları) tarafından kontrol edilir ve işlemler gizli kalmaz, kullanıcı kimliği gerektirir.
Kripto para: Dijital paranın özel bir türüdür. Temel farkı, işlemlerin güvenliğini sağlamak için kriptografi kullanması ve genellikle merkeziyetsiz bir yapıda olmasıdır. Yani, bir devlet veya banka tarafından denetlenmezler. İşlemleri blok zinciri üzerinde şeffaf bir şekilde kaydedilir, ancak kullanıcıların kişisel bilgileri yerine cüzdan adresleri kullanılır, bu da anonimliği artırır.
Kısacası, her kripto para bir dijital paradır, ancak her dijital para bir kripto para değildir.
source