0

BEĞENDİM

ABONE OL

News

0

Diller arasındaki çeviri, yalnızca kelimelerin yer değiştirmesi değildir; bir medeniyetin bir başka medeniyetle buluştuğu, anlamın kendi sınırlarını aşmaya çalıştığı bir eylemdir. Her çeviri, iki kültürün birbirine dokunduğu hassas bir geçittir. Çünkü dil, bir milletin ruhudur; yalnızca iletişim aracı değil, tarihini, inançlarını, dünyayı algılama biçimini taşıyan canlı bir varlıktır.

Kelimeler Değil, Dünyalar Karşılaşıyor

Bir çevirmen, görünürde “anlamı” aktarır; gerçekte ise bir toplumun yaşam biçimini, duygusal derinliğini taşır. Çünkü her kelimenin kökü, kültür toprağına gömülüdür.
İngilizcedeki privacy kelimesi, Türkçeye “mahremiyet” olarak çevrildiğinde, anlam eksilmez belki ama kültür eksilir. Mahremiyetin sınırları, bireyselliğin önem kazandığı Batı kültüründe farklı; ortak yaşamın, aile içi paylaşımın merkezde olduğu Türk kültüründe bambaşkadır.
Benzer şekilde Japonca amae kelimesi “birine güvenle çocukça bağımlılık duyma hali” Batı dillerinde yankısını bulamaz; çünkü bu duygu, Japon toplumunun ilişki dokusunda gizlidir.

Dil yalnızca “ne söylendiğini” değil, “nasıl yaşandığını” da anlatır. Bu yüzden çeviri, kültürler arası bir karşılaşma değil, bir denge sanatıdır.

⸻

Köprülerin Sessiz Mimarları: Kültürel Arabulucu Olarak Çevirmen

Çevirmen, iki dilin ortasında duran bir sanatçıdır. O, kelimeleri değil, o kelimelerin taşıdığı değerleri, yaşam tarzlarını ve sezgileri taşır.
Bazen kaynak kültürdeki bir ifade hedef dilde yankı bulmaz; bu durumda çevirmen, “uyarlama” ya da “yerelleştirme” stratejilerine başvurur. Ancak bu süreçte metnin özgün ruhu kaybolma riski taşır tıpkı bir halk ezgisinin başka bir dilde anlamını değil, duygusunu yitirmesi gibi.

⸻

Türk Dünyasında Çeviri: Aynı Kökten, Farklı Renklerden Bir Bahçe

Türk Dünyası dilleri arasında yapılan çeviriler, ilk bakışta kolay görünür. Çünkü kök ortaktır. Ancak her lehçe, kendi coğrafyasının rüzgârını, tarihini, inanç biçimlerini taşır. Aynı ağacın dalları gibidirler; birbirine benzerler, ama her biri kendi güneşinde büyür.

Kazakçadaki “құт” (qut) sözcüğü, yalnızca “uğur” ya da “bereket” demek değildir; insanın içsel gücü, kaderle uyum içinde yaşama hali demektir. Türkçeye çevrildiğinde bu derinlik çoğu zaman silinir.

Kırgızcadaki “нарын”, bir yemek adıdır ama bundan çok daha fazlasıdır. Naryn, birlikte yenen, paylaşmanın kutsandığı bir sofrayı simgeler. Çeviride yalnızca “yemek” olarak geçtiğinde, o topluluk hissi yok olur.

Yine Kazakçadaki “жол” (jol) kelimesi yalnızca “yol” değildir; aynı zamanda “kader, ahlaki yön, yaşam yolu” anlamlarını taşır. Жолың болсын (“yolun açık olsun”) dendiğinde, dilek yalnızca fiziksel değil, ruhsal bir temennidir kaderin açıklığına duyulan bir inançtır.

Özbekçede “омад” (omad) kelimesi “şans” olarak çevrilse de, bu eksik bir karşılıktır. Omad, kaderin rastgele armağanı değil, emeğin sonunda kazanılan “kutlu fırsat”tır. Bu, Özbek halk kültüründe alın teriyle yoğrulmuş bir talih anlamına gelir.

Türkmencede “köňül” (gönül) kelimesi, Türkçedeki “gönül”le benzer olsa da anlam derinliği daha geniştir. Köňül etmek, birini sevmekten öte, onun hâline içtenlikle ortak olmaktır. Türkmence’deki “Köňüliň açyk bolsa, ýoluň açyk bolar” (Gönlün açıksa, yolun da açık olur) atasözü, iç dünyayla kader arasındaki bağı ifade eder.

Azerbaycanca’daki “qismət”, Türkçedeki “kısmet”le aynı kökten gelse de farklı bir duygusal tona sahiptir. Azerbaycan’da qismət, teslimiyet değil, umudu barındırır. “Qismətim budur” diyen biri, yalnızca kabullenmez; aynı zamanda geleceğe inancını da dillendirir.

Tacikistan’da yaşayan Türk topluluklarının lehçelerinde kullanılan “yurt” kelimesi ise yalnızca “vatan” anlamına gelmez; “ataların ruhlarının bulunduğu kutsal mekân”ı anlatır. “Yurtun bar mı?” sorusu, aslında “kökün var mı, kimliğini koruyabiliyor musun?” demektir.

Kırgızcada sıkça duyulan “сабыр” (sabır) kelimesi de Türkçedeki anlamından daha derindir. Sabır, yalnızca beklemek değil, ruhun olgunlaşması, içsel dengeyi bulma hâlidir. “Сабырдын түбү сары алтын” (Sabırın sonu sarı altındır) sözü, bu bilgelik anlayışını taşır.

Bu örneklerin her biri, Türk Dünyası dillerinin zengin kültürel katmanlarını ve çevirideki kırılma noktalarını gösterir. Aynı kökten gelen kelimeler bile, her halkta farklı bir yaşam biçiminin sesi olur.

⸻

Evrensellik mi, Uyarlama mı?

Küreselleşen çağda çeviri, diller arası bir geçişten çok, kültürler arası bir pazarlığa dönüştü.
Netflix dizilerinde ya da dünya romanlarında kültürel göndermelerin çevrilme biçimleri, sıkça tartışma konusu oluyor.
Bir Amerikan dizisinde geçen “Thanksgiving” sahnesinin Türkçeye “Şükran Günü” olarak çevrilmesi teknik olarak doğrudur, fakat duygusal olarak köksüzdür. Çünkü Anadolu kültüründe sofra ve şükran duygusu, bambaşka bir bağlamda yaşanır.
Aynı durum Türk Dünyası çevirilerinde de geçerlidir: Bir Kazak deyimini Türkçeye aktarmak, yalnızca kelimeyi değil, o kelimenin arkasındaki göçebe yaşamın izlerini de taşımayı gerektirir.

⸻

Çeviri, Dillerin Değil, İnsanlığın Köprüsüdür

Bugün yapay zekâ destekli çeviri sistemleri saniyeler içinde binlerce kelimeyi çevirebiliyor.
Fakat hiçbir algoritma, құт’un kutsiyetini, нарын’ın paylaşma ritüelini, қисмәт’in içindeki tevekkül duygusunu ya da сабыр’ın bilgelik anlamını tam olarak hissedemez.

Çünkü çeviri, teknik bir işlem değil; kültürel empati gerektiren bir sanattır.
Bir metni doğru çevirmek, kelimeleri taşımak değil; o kelimelerin neden var olduğunu anlamaktır.

Ve belki de çeviri, dillerin değil, insanlığın sınırlarını genişleten en zarif sanattır.